Źródła zdjęć: Christine Roy na Unsplash
Południe świata nie dorobiło się majątku ze względu na swoją pomysłowość i włożony wysiłek, lecz rozwinęło się dzięki pracy i zasobom Południa.
Dorastając w Niemczech, jednym z najbogatszych krajów na Ziemi, zyskałem przekonanie, że sukces gospodarczy Europy Środkowej dokonał się całkowicie we własnym zakresie. To nie tak, że nie obchodzą mnie biedne miejsca na południu świata, ale uzmysłowiłem sobie, że warunki te nijak się mają do bogactwa, które widziałem w północnej części świata. To nie przypadek. To zakorzeniony eurocentryczny, światowy pogląd, o który uczymy się w szkołach, słyszymy o nim w mediach, będący także obecny w polityce, a zwłaszcza w edukacji ekonomicznej, a mianowicie głębokie zbiorowe przekonanie, które uzasadnia pozycję bogatych w tym nierównym świecie i skrywa agresywną neokolonialną rzeczywistość „królewskiego trybu życia” kosztem innych [1].
Jedną z kluczowych koncepcji, która mnie fascynuje i która jest elementem tej historii, jest nierówna wymiana, termin stworzony i stosowany przez kilku ekonomistów, krytykujących powszechnie akceptowane pomysły rozwoju [2]. Nierówna wymiana oznacza, że jedna z dwóch stron uczestniczących w (globalnej) wymianie musi zapłacić o wiele większą ilością towarów/godzin/zasobów, aby wymienić się na inny towar za taką samą cenę. Wynika to z faktu, że wartość rynkowa twojego towaru (lub czasu pracy) jest znacznie niższa niż jego rzeczywista wartość. Jak to możliwe? Jeśli uważasz, że cena rynkowa jest taka sama jak wartość i że wszelka wymiana jest dobrowolna (czego nauczyłem się z ekonomii głównego nurtu), to jest to błędne rozumowanie.
Z kolei teorie nierównej wymiany wskazują, iż ceny rynkowe nie odzwierciedlają wartości, lecz są wynikiem nierównych stosunków i niesprawiedliwych struktur handlowych budowanych na przestrzeni wieków. Jeśli znajdujesz się w mniej korzystnej pozycji na rynku światowym, na przykład ze względu na brak kapitału i masz do zaoferowania produkty, których albo wytworzenie jest pracochłonne, albo są to zwyczajnie nieprzetworzone surowce stanowiące konkurencję dla innych, ceny mogą zostać sztucznie pomniejszone. Nawet jeśli produkty przetworzone (takie jak t-shirt) są w międzyczasie w całości wytwarzane na Południu, do producentów trafia jedynie ułamek finalnej ceny rynkowej, a większość jest i tak przejmowana przez Północ. (Jeżeli jesteś zainteresowany tematem, John Smith wyjaśnia to w odniesieniu do trzech światowych produktów: iPhone’ów, kawy i T-shirt’ów [3]) Nierówna wymiana przypomina ukryty transfer wartości, który wykazuje wysoki PKB (na mieszkańca) jako domniemana „produktywność”; wartość dodana w gospodarkach Północy. Patrząc na to z perspektywy nierównej wymiany, zamiast „wartości dodanej” możemy postrzegać wysoki PKB jako wskaźnik udanego „wychwytywania wartości” [3].
To tyle jeśli chodzi o teorię, a jest to bardziej złożony proces, jeśli chcemy odpowiedzieć na pytanie, co czyni nierówną wymianę możliwą. Chcę znać liczby. Jaka jest skala transferu wartości w nierównej wymianie? Oto odpowiedź: Podczas gdy kolonializm formalnie przestał istnieć, neokolonialny schemat wypływających zasobów w kierunku Północy wyraźnie się utrzymuje. W niedawno przeprowadzonym badaniu oszacowano skalę surowców, gruntów, energii i czasu pracy zawłaszczonego przez północną część świata w wyniku nierównej wymiany (to o wiele więcej, niż Północ zapewniała Południu) [4]. Tylko w 2015 r. kraje Północy wyczerpały zasoby i otrzymały…
- 12 mld ton dodanej wartości surowców (9-ciokrotne roczne zużycie surowców w Niemczech)
- 822 mln dodanej wartości hektarów gruntów (23 razy więcej niż wielkość Niemiec)
- 21 eksadżulów dodanej wartości energii (prawie dwukrotność rocznego zużycia energii pierwotnej w Niemczech)
- 188 mln dodanej wartości lat pracy (ponad dwa lata spędzane przez wszystkich mieszkańców Niemiec)
(Termin „o dodanej wartości” wyjaśnia, że nie wszystkie te składniki są widoczne w towarach i usługach będących przedmiotem obrotu, ale są niezbędne do ich produkcji. Wyobraź sobie, że nie można zobaczyć ilości gruntów i pracy, które były niezbędne do produkcji iPhone’a. Wszystkie te wartości wynoszą łącznie 10,8 bln dolarów (według cen na Północy)! Autorzy podkreślają: kwota ta jest wystarczająca, aby położyć kres skrajnemu ubóstwu 70-krotnie i jest 30-krotnie większa niż kwota oficjalnej pomocy przekazywanej Południu. Zwróć uwagę, że mówimy tylko o jednym roku, i uświadom sobie, że ten czas, przestrzeń, energia i surowce nie są dostępne do budowy niezbędnej infrastruktury, produkcji i pracy na rzecz „rozwoju” Południa.
Biorąc pod uwagę kierunek przepływów na Północ przez tzw. kraje rozwijające się, możemy powiedzieć, że kraje takie jak Niemcy są krajami rozwijającymi się – otrzymują one dodatkową pomoc na rozwój z Południa dzięki nierównej wymianie. Historia ta różni się jednak od tej o niejasnej narracji o sukcesie gospodarczym osiągniętym za pomocą własnych środków wzywając do radykalnej zmiany globalnych struktur ekonomicznych, aby być w stanie zaspokoić potrzeby wszystkich mieszkańców naszej planety.
[1] pojęcie „królewski styl życia” objaśniono pod linkiem https://www.youtube.com/watch?v=c4c5e_hmsWM
[2] e.g. Arghiri Emmanuel, Samir Amin, Raúl Prebisch among many others. Zobacz również https://en.wikipedia.org/wiki/Unequal_exchange and the Unequal Exchange Podcast on the legacy of Arghiri Emmanuel https://www.youtube.com/@UnequalExchange.
[3] John Smith (2012): The GDP Illusion – Value Added vs Value Capture. Monthly Review, Volume 64 (3). https://monthlyreview.org/2012/07/01/the-gdp-illusion/
[4] Jason Hickel, Christian Dorninger, Hanspeter Wieland, Intan Suwandi (2022): Imperialist appropriation in the world economy: Drain from the global South through unequal exchange, 1990–2015, Global Environmental Change, Volume 73. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S095937802200005X
Kredyty obrazkowe: Christine Roy auf Unsplash
Autor: Sven-David Pfau, Wirtschaftsuniversität Wien / Austria

Niniejszy tekst został opublikowany na warunkach licencji Creative Commons: CC BY-SA 2.0. Imię i nazwisko autora jest następujące: CC BY-SA 2.0, Autor: Sven-David Pfau, źródło finansowania: Program Unii Europejskiej Erasmus+ na rzecz Edukacji Dorosłych. Tekst i materiały mogą być powielane, rozpowszechniane, udostępniane publicznie, udostępniane i adaptowane pod następującymi warunkami: W każdym przypadku należy opublikować nazwisko autora, licencję oraz adres strony internetowej oryginalnego źródła.
Wsparcie Komisji Europejskiej dla powstania niniejszej publikacji nie stanowi aprobaty dla jej treści, która odzwierciedla jedynie poglądy autorów, a Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek wykorzystanie informacji w niej zawartych.